[ Pobierz całość w formacie PDF ]
.Polskie te po¿yczki przybra³y zupe³nie formypruskie, ale nietrudno je odgadn¹æ, np.weloblundis - wielb³¹d, zomukis -zamek, sweriapis - œwierzep (stadnik, ogier), nadele - niedziela, ponadele -poniedzia³ek, asilis - osie³, katils - kocie³, kukore kucharz, rukai - rucho(odzienie), siwas - siwy, ludis - ludzie, trupis - trup, peisat - pisaæ, dusidusza, salubs - œlub, karkis - korzkiew (³y¿ka), p³oste - p³aszcz, wumbaris -wêbor, madlit - modliæ, kurtis - chart, slidenikis - œlednik (ogar), grikis -grzech itd.itd.Itd.VLITWA W£AŒCIWAPrzyczyny odmiennego rozwoju dziejowego; pañstwo litewskie.Wiara litewska.Zdobycze kultury.Rolê dziejow¹, jakiej nie podo³aliby Jaæwiñgowie ani Prusowie, rozdarciwewnêtrznie i przeznaczeni na zag³adê lub wynarodowienie, odegrali Litwini,osiadli miêdzy Niemnem, Jur¹ i DŸwin¹; zwali siê ani wszyscy Letuwami i czulisiê jednym narodem, chocia¿ dzielili kraj nad górnym Niemnem, „wysoki"(Auksztotê), od kraju nad dolnym tego¿ biegiem „niskiego" (¯emoity, polskie¯móæ, póŸniej mylnie ¯módŸ i ¯mudŸ, ¯mudŸ pisane; zatrzymujemy formê utart¹).Poniewa¿ jednak losy dziejowe ¯mudzi i Auksztoty, okalaj¹cej ¯mudŸ wcalenieszerokim, a dziœ ju¿ znacznie zwê¿onym pasem, zupe³nie siê rozbieg³y, nale¿yje rozpatrywaæ z osobna.Litwini Auksztoty, górni, wystêpuj¹ w dziejach najpierw tak jak Jaæwiñgowie,jako szczep barbarzyñski, najezdniczy i ok³adany lekk¹ danin¹ przez wielkichksi¹¿¹t kijowskich; kraj by³ tak ubogi, ¿e wedle póŸniejszego podania kor¹ iwinnikami z liœci dêbowych lub miote³kami brzozowymi haracz ów op³aca³.Leczw³aœnie stosunki z Rusi¹ dokaza³y, czego szczep litewski nigdzie indziej samnie wytworzy³, powsta³y bowiem rych³o zarodki wy¿szej w³adzy, wynosz¹cej siêponad „królików", czyli starszych rodowych, sprzêgaj¹cej si³y ca³ego, aczdrobnego, kraiku skutecznie, najpierw w obronie w³asnej, póŸniej w napadach naziemie obce.Kiedy w³aœciwie w³adza starszego ksiêcia litewskiego „siêzawi¹za³a", dojrzeæ nie mo¿emy; czy nie w r.1132, gdy klêskê zadano oddzia³owikijowskiemu, wracaj¹cemu z ³upem litewskim? Ju¿ bowiem w drugiej po³owie XIIwieku zaciê¿y³ wp³yw litewski nad okalaj¹c¹ Rusi¹, Bia³¹ i Czarn¹, nadPo³ockiem i Miñskiem, nad Nowogródkiem i Grodnem.Ró¿ni¹ siê te¿ znacz¹conapady litewskie na Ruœ od podobnych wspó³czesnych wypraw jaæwiñskich: gdy tetylko ³upy zabiera³y, owe prócz ³upów (znacznych, szczególniej gdy napadkierowano na bogate ziemie handlowe republik, Pskowa i Wielkiego Nowogrodu)rozszerza³y sam¹ ziemiê kosztem owych zagrabionych, niezgodnych i dlategobezsilnych ksi¹stewek ruskich.Czysto ³upieski charakter mia³y natomiastwyprawy litewskie na Polskê XIII i XIV wieku o i na póŸniejsze Inflanty, którymLitwini tak siê dawali we znaki, ¿e ludzie, opuœciwszy domy, z kryjówek i lasówani wychylaæ siê nie œmieli; przeprawiaj¹c siê przez DŸwinê (u Grodziska,Carogradu) rzucali siê Litwini na Ruœ, £otwê, Liwów „i ucieka³a Ruœ, mówiwspó³czesny kronikarz, przez lasy i wsie przed obliczem choæ nielicznej Litwy,jak uciekaj¹ zaj¹ce przed obliczem strzelców, a Liwowie i £otwa byli pokarmem ipo¿ywieniem Litwy i jako owce w paszczy wilków, gdy s¹ bez pasterza".Trwa³e zdobycze na ziemiach ruskich umo¿liwia³a tylko w³adza, zjednoczona wjednej rêce.I rzeczywiœcie, gdy w r.1219 „ksi¹¿êta" litewscy i ¿mudzcyofiarowali pokój panuj¹cym na Wo³yniu i Haliczu Romanowiczom, Danielowi iWasylkowi, wymienia kronika miêdzy litewskimi jednego „starszego", ¯winbuta.Usuniêcia, wszelkiej niezawiœlejszej w³adzy dokona³ jednak nie ¯winbut, leczspó³czesny mu Mindowg i podstêpem, i przemoc¹, przekupstwem i zdrad¹,zabójstwami i rugowaniem z siedzib; liczny ród Riuszków np.(a¿ siedmiuwystêpuje w owym przymierzu z r.1219) widzimy póŸniej w s³u¿bie Mindowga; ródBulów on wymordowa³ „i pocz¹³ panowaæ jeden: w ca³ej ziemi litewskiej, i pocz¹³bardzo hardzieæ, i uniós³ siê s³aw¹ i wobec siebie nie ceni³ nikogo"'.Dalszelosy Mindowga, ci¹g³e walki na zewn¹trz, rozbicie groŸnej koalicji s¹siedzkiejprzejœciem na chrzeœcijañstwo, przymierzem z rycerzami mieczowymi i kosztem¯mudzi im poœwiêconej, zaburzenia o to odstêpstwo, zabójstwo wreszcie Mindowga(chrzeœcijanina czy apostaty?) w r.1263 pomijamy , gdy¿ mimo chwilowego upadkuidea jednoœci odt¹d nie zaginê³a, podjêta z nowymi si³ami za Trojdena, Witena,Giedymina i jego dzielnych synów, Olgierda i Kinstuta; na niej opar³o siêwreszcie potê¿ne pañstwo litewsko-ruskie, siêgaj¹ce od DŸwiny do CzarnegoMorza, od Ba³tyku po Okê i Dniepr, którego drobny od³am tylko stanowi³a Litwaetnograficzna.Zwyciêski pochód Litwy tej u³atwi³o nie tylko rozdrobnienie Rusizachodniej, lecz i pogrom tatarski, uniemo¿liwiaj¹cy jakikolwiek odruchenergiczniejszy.Pod despotyczn¹ w³adz¹ królów (wielkich ksi¹¿¹t) szczup³e zasoby ma³ego krajucudownie ros³y, po ka¿dej klêsce, np.po napadzie tatarskim, wiêksze ni¿przedtem.W ubogiej dot¹d ziemi coraz czêœciej pojawiaj¹ siê kupcy,rêkodzielnicy, koloniœci ze wschodu i zachodu; zabudowuj¹ siê pierwsze miasta,choæ nie otaczane murami; ju¿ Mindowg posiada³ znaczne bogactwa, g³Ã³wnie z³upów ruskich, i hojnie nimi w swych celach szafowa³; ju¿ kreacja Giedymina,Wilno, z koœcio³ami i cerkwi¹, sprawia³o wra¿enie europejskiego miasta
[ Pobierz całość w formacie PDF ]